1997 წლის 1 ივლისის მდგომარეობით ძირითადი საშუალების გადაფასება მოხდა საქართველოს პრეზიდენტის 1997 წლის 9 ივნისის №295 ბრძანებულების თანახმად „საქართველოს ეროვნული მეურნეობის ძირითადი ფონდების გადაფასების შესახებ“. ეს გადაფასება იყო სავალდებულო საქართველოს ყველა საწარმოსა და ორგანიზაციისათვის, რითაც ის განსხვავდება შემდგომ წლებში მომხდარი ძს გადაფასებებისაგან, რომლებიც ნებაყოფლობითია იმ თვალსაზრისით, რომ დამოკიდებულია საწარმოთა და ორგანიზაციათა მიერ არჩეულ სააღრიცხვო პოლიტიკაზე.
კერძოდ, თუ საწარმო/ორგანიზაცია თავის აღრიცხვა-ანგარიშგებას აწარმოებს ან მსს ფასს-ის, ან სრული ფასს ების მიხედვით, მაშინ მას უფლება აქვს ძირითადი საშუალებების აღრიცხვაში ასახვისთვის გამოიყენოს ერთ-ერთი ნებადართული მეთოდი: ან თვითღირებულების მოდელი (რაც უფრო გავრცელებულია), ან გადაფასების მოდელი.
მაგალითად, ბასს 16 „ძირითადი საშუალებების“ 29-ე მუხლი აღნიშნავს:
„29. საწარმომ უნდა აირჩიოს 30-ე პუნქტში მოცემული თვითღირებულების მოდელი, ან 31-ე პუნქტში მოცემული გადაფასების მოდელი, როგორც საწარმოს სააღრიცხვო პოლიტიკა და უნდა გამოიყენოს იგი ძირითადი საშუალებების მთელი ჯგუფის მიმართ“.
ანალოგიურად, მსს ფასს-ის 17.15 მუხლის მიხედვით დადგენილია:
„17.15. საწარმომ უნდა აირჩიოს 17.15(ა) პუნქტში აღწერილი თვითღირებულების მოდელი, ან 17.15(ბ) პუნქტში აღწერილი გადაფასების მოდელი, როგორც საწარმოს სააღრიცხვო პოლიტიკა და შერჩეული პოლიტიკა გამოიყენოს ძირითადი საშუალებების მთელი კლასის მიმართ“.
აქ შევნიშნავთ, რომ თუ საწარმო/ორგანიზაცია აღრიცხვა-ანგარიშგებისთვის მეოთხე კატეგორიის საწარმოების ფინანსური ანგარიშგების სტანდარტს იყენებს, მაშინ ძს გადაფასების მოდელი არ გამოიყენება. თუმცა, ამ სტანდარტის 19.6 მუხლის მიხედვით, ერთჯერადად დასაშვებია შემდეგი გამონაკლისი:
„19.6. წინამდებარე სტანდარტზე გადასვლის თარიღით საწარმოს შეუძლია აირჩიოს ნებისმიერი ძირითადი საშუალებების (მათ შორის, საინვესტიციო ქონების), ან სასოფლო-სამეურნეო საქმიანობაში გამოყენებული ბიოლოგიური აქტივის შეფასება ამ სტანდარტის გადასვლის თარიღისთვის მისი საბაზრო ღირებულების ოდენობის საიმედოდ შეფასებით (ე.ი. იმ ოდენობით, რა ფასადაც შეუძლია მას აქტივის გაყიდვა) და შეუძლია ეს ღირებულება გამოიყენოს, როგორც დასაშვები საწყისი ღირებულება ზემოაღნიშნული თარიღით“.
შევნიშნავთ ასევე, რომ გადაფასების მოდელის არჩევის შემთხვევაში, გადაფასება რეგულარულად უნდა ტარდებოდეს იმისათვის, რომ ძირითადი საშუალების საბალანსო ღირებულება არსებითად არ განსხვავდებოდეს მისი სამართლიანი (რეალური) ღირებულებისაგან, საანგარიშგებო პერიოდის ბოლოს. უფრო ხშირად, ეს კეთდება ყოველ 3 წელიწადში ერთხელ. გადაფასებული მონაცემები უნდა აისახოს ბუღალტრულ აღრიცხვაში იმ თარიღით, რომელი თარიღის მდგომარეობითაც მოხდა ძირითადი საშუალებების შეფასება (და არა საშემფასებლო დასკვნის გაცემის თარიღით, როგორც ეს ხშირად ეშლებათ ხოლმე).
შესაბამისად, თუ თქვენ არჩეული გაქვთ ძირითადი საშუალებების მიმართ გადაფასების მოდელი, მაშინ უნდა ასახოთ ძირითადი საშუალებები თქვენს ბუღალტრულ აღრიცხვაში მათი გადაფასებული ღირებულებით, შემდგომი ცვეთისა და გაუფასურების ზარალის გამოკლებით. მაგრამ, ბუღალტრულ აღრიცხვაში ძირითადი საშუალების შეფასებით განსაზღვრული ღირებულების ასახვის ვალდებულება თქვენ არ გაქვთ, თუ ძირითადი საშუალებების აღრიცხვისთვის არჩეული გაქვთ თვითღირებულების მოდელი! თვითღირებულების მოდელის გამოყენების შემთხვევაში, ძირითადი საშუალებების სამართლიანი (რეალური) ღირებულების შეფასება, ცხადია, შეგიძლიათ მოახდინოთ სხვადასხვა დროს სხვადასხვა მიზნებიდან გამომდინარე, მაგრამ მათი ასახვა ბუღალტრულ აღრიცხვაში არ ხდება და ქონების გადასახადით დაბეგვრის მიზნებისათვის არ გაითვალისწინება.
აქ დამატებით შევნიშნავთ, რომ 1997 წლის სავალდებულო გადაფასების შედეგები განიხილებოდა ძს თვითღირებულების ნაწილად, თუმცა ეს ნაკლებად მნიშვნელოვანია იმის გამო, რომ მსს ფასს-ზე ან სრულ ფასს ებზე პირველად გადასვლის თარიღისთვის, ძს თვითღირებულება წესით განსაზღვრული უნდა ყოფილიყო ე.წ. „დასაშვები საწყისი ღირებულებით“, რომელიც განხილულია ფასს 1-ში და მსს ფასს-ის 35-ე განყოფილებაში.
სიტუაცია განსხვავებულია, თუ საწარმოსთვის/ორგანიზაციისთვის, რომელიც მსს ფასს-ით სარგებლობს, შენობა-ნაგებობა წარმოადგენს არა ძირითად საშუალებას, არამედ საინვესტიციო ქონებას. ამ შემთხვევაში, საინვესტიციო ქონების ასახვა აღრიცხვაში ხდება მსს ფასს-ის შემდეგი დებულებების გამოყენებით:
„16.7. საინვესტიციო ქონება, რომლის რეალური ღირებულების საიმედოდ შეფასება შესაძლებელია მიზანშეუწონელი დანახარჯების, ან ძალისხმევის გარეშე, უნდა შეფასდეს რეალური ღირებულებით ყოველი საანგარიშგებო თარიღისთვის, რეალური ღირებულების ცვლილებების მოგებაში ან ზარალში ასახვით. თუ ქონებრივი ინტერესი, რომელიც მოიჯარეს გააჩნია იჯარის ხელშეკრულებით, კლასიფიცირებულია, როგორც საინვესტიციო ქონება, ამ შემთხვევაში რეალური ღირებულებით ასახული მუხლი იქნება ეს ქონებრივი ინტერესი და არა თავად ქონება. რეალური ღირებულების განსაზღვრის შესახებ მითითებები მოცემულია 11.27–11.32 პუნქტებში. ყველა სხვა დანარჩენი საინვესტიციო ქონება საწარმომ უნდა აღრიცხოს თვითღირებულების მოდელის გამოყენებით, მე-17 განყოფილების შესაბამისად.
16.8. თუ რეალური ღირებულებით შეფასებული საინვესტიციო ქონების რეალური ღირებულების საიმედოდ შეფასება აღარ არის შესაძლებელი მიზანშეუწონელი დანახარჯების, ან ძალისხმევის გარეშე, საწარმომ ეს აქტივი უნდა აღრიცხოს მე-17 განყოფილების შესაბამისად მანამ, სანამ მისი რეალური ღირებულების საიმედოდ შეფასება არ გახდება ისევ შესაძლებელი. საბალანსო ღირებულება, რომელიც საინვესტიციო ქონებას ექნება ზემოაღნიშნული ბოლო თარიღისთვის, გახდება მისი თვითღირებულება მე-17 განყოფილების მიხედვით“.
როგორც თვითღირებულების, ასევე გადაფასების მოდელის გამოყენების შემთხვევაში, სსკ 202-ე მუხლის თანახმად, საწარმოსთვის/ორგანიზაციისთვის ქონების გადასახადი გაიანგარიშება შემდეგნაირად:
- თუ არ ხდება სსკ 202-ე მუხლის 4¹ მუხლის გამოყენება, მაშინ ქონების გადასახადით დასაბეგრი ბაზაა გამოითვლება დასაბეგრი ქონების საბალანსო (ანუ, სააღრიცხვო) ღირებულებიდან, კერძოდ:
„1. საწარმოსთვის/ორგანიზაციისთვის ქონების გადასახადის წლიური განაკვეთი განისაზღვრება დასაბეგრი ქონების ღირებულების არა უმეტეს 1 პროცენტის ოდენობით. ამ ნაწილის მიზნებისათვის დასაბეგრი ქონების ღირებულება არის საშუალო წლიური საბალანსო ნარჩენი ღირებულება (გამოიანგარიშება კალენდარული წლის დასაწყისისა და ბოლოსთვის აქტივების საშუალო ღირებულების მიხედვით), რომელიც ქვემოთ ჩამოთვლილ შემთხვევებში მხოლოდ უძრავ ქონებასთან მიმართებით უნდა გაიზარდოს:
ა) 2000 წლამდე მიღებულ აქტივებზე – 3-ჯერ;
ბ) 2000 წლიდან 2004 წლამდე მიღებულ აქტივებზე – 2-ჯერ;
გ) 2004 წელს მიღებულ აქტივებზე – 1.5-ჯერ;
დ) იმ აქტივებზე, რომელთა მიღების შესახებ ინფორმაცია არ არსებობს, – ამ ნაწილის „ა“ ქვეპუნქტით განსაზღვრული ოდენობით.
2. დასაბეგრი ქონების ამ მუხლის პირველი ნაწილის „ა“–„დ“ ქვეპუნქტებით გათვალისწინებული აფასება არ ვრცელდება:
ა) საწარმოზე, თუ იგი მის ბალანსზე რიცხულ უძრავ ქონებას გადაფასების მეთოდის გამოყენებით აღრიცხავს და აქვს აუდიტირებული ფინანსური ანგარიშგება. ამასთანავე, აუდიტირებული ფინანსური ანგარიშგება შეიძლება გამოყენებულ იქნეს მხოლოდ 4 წლის ვადით;
ბ) საქართველოს მთავრობის მიერ განსაზღვრულ სახელმწიფო საწარმოებზე“.
- თუ ხდება სსკ 202-ე მუხლის 4¹ მუხლის გამოყენება, მაშინ ქონების გადასახადით დასაბეგრი ბაზა (მხოლოდ უძრავ ქონებასთან მიმართებაში, გარდა მიწისა) შეიძლება განისაზღვროს საბაზრო ფასიდან, მიუხედავად იმისა, ეს საწარმო/ორგანიზაცია თვითღირებულების მოდელს იყენებს თუ გადაფასების მოდელს, კერძოდ:
„4¹. საქართველოს ფინანსთა მინისტრის ბრძანებით დამტკიცებული წესით გათვალისწინებულ შემთხვევებში საგადასახადო ორგანო უფლებამოსილია გადასახადის გადამხდელს საგადასახადო შემოწმებისას დასაბეგრი ქონების ღირებულება განუსაზღვროს საბაზრო ფასით. აღნიშნული ნორმა არ ვრცელდება ამ მუხლის მე-2 ნაწილით გათვალისწინებულ შემთხვევებზე. თუ დასაბეგრი ქონების საბაზრო ფასი აღემატება მის საბალანსო ღირებულებას:
ა) პირს დასაბეგრი ქონების ღირებულების სხვაობაზე დაერიცხება ქონების გადასახადის ძირითადი თანხა. ამასთანავე, აღნიშნულ თანხაზე საურავი დაეკისრება მხოლოდ საგადასახადო მოთხოვნის ჩაბარების დღის შემდეგ 30-ე დღიდან, ხოლო აღნიშნული სხვაობა გადასახადის შემცირებად არ ჩაითვლება;
ბ) პირი ვალდებულია შესაბამისი დასაბეგრი ქონების მიმართ აღნიშნული საბაზრო ფასი გამოიყენოს შემდგომი 3 საგადასახადო წლის განმავლობაში“.